Nedenini çok düzgün kavradığımı sanmıyorum lakin itiraf etmeliyim ki ben de o cenahta yer alanlardan(d)ım. Husus ne mi? Elbette “postmodernizm” ve türevleri.
Onca metne karşın hâlâ etrafı çitlerle çevrili bir tarifi yapılamamıştır. Ya yüceltildi ya da itilip kakıldı. O denli ki yücelten, o yapıta (postmodernizm ve türevlerine) körelmiş gözle baktı/bakıyor. Öte yandan, itip kakan da karşı cepheden körleme atışlar yaptı/yapıyor. Halbuki, tarifin ötesinde de bir düzgün, bir makus; bir olumlu, bir olumsuz dayatmaya uğramayan yol(lar) da mümkün değil midir? Mesala, gösterdikleri, gizledikleri, üstünü örttükleri, üstüne basıp ezdikleri, yanından geçip gittikleri,… Tüm olgular enine uzunluğuna masaya yatırılabilir. Biz ki birçok kavram, sanat, tarih badirelerini atlatıp bugüne varmışız… Hele “ekol fabrikası” kurup birçok modalar (t)üretmişiz, tüketmişiz…
Örnek mi istiyorsunuz? Pablo Picasso yapıtlarını yahut Kübizmi çok mu anladınız, içselleştirdiniz? Diyelim ki Guernica tablosunu uyarıcı/yönlendirici bir “yorum” dışında, yani birinci karşılaştığınızda ne düşünürdünüz/düşündünüz, dahası ne hissederdiniz/hissettiniz? Bir görsel sanat, fotoğraf eğitimi olmadan “sıradan” algınızın yanına yaklaşabildi mi?
Salvador Dali’nin yapıtlarını alalım ele. Sür-realizm mi? Onca “gerçeğin üstü”ne anlatır size? Ya gerçeğin altı? “Yeraltı edebiyatı”nı çok mu seversiniz? Ürkmeden, ürpermeden, hatta tiksinmeden okuyabildiniz mi? İletisi sizi ne kadar ve nasıl cezbetti/edebilir? Ya Marinetti’nin fütürizmi ile Mayakovski’nin fütürizmi… Ne diyordu Kremlin’in Saatleri’nin muharriri Fedoroviç Pogodin’in karakterleri?
“ÖRGÜLÜ BAYAN: Bizim oğlan Volodya fütürist olmuş. Bütün gün geziniyor ve dehşetli bir şiir okuyor. İsmi, Pantolonlu Bulut imiş.
ZABELİNA: Ne, ne? Bulut… pantolonlu! Bu türlü bir şiir olabilir mi hiç?
ÖRGÜLÜ BAYAN: Onlar buna şiir diyorlar. Volodya ısrarla argüman ediyor ki o, bugüne kadar yazılmış en düzgün şiirdir. Şiirde birinci şahıs olarak bir bayana uygunsuz teklifler yapılıyor.”
Ya, bu türlü işte! “Şiirde bir bayana uygunsuz teklifler yapılması” (ne demekse) bile “sosyalizm adına” lekelenir. Müellifi da gün gelir başına kurşunu sıkar… Marcel Ducamp’ın tam da Ekim İhtilalinin (1917) şafağındaki Dadacı işemesinin/pisuarının sanat yapıtı olarak Avrupa’yı heyecanlandırması yanında Mayakovski’nin “Pantolonlu Bulut”u çok saftirik kalır. Dahası, sahiden de şiirdir, şiirin hasıdır. Lakin “taklitlerinden sakının” diye meşhur bir kelam vardır. Bizde İkinci Yeni taifesinin yahut ardıllarının bu türlü güzellikleri çok fazladır. Sorun şu ki herkes, her hareket/akım sanatı kendinden başlatır ki işte bu komiğin de komiği, traji-komik olur.
Devam edelim. Dünün küçüklere masalları, bugünün büyüklere “Büyülü Gerçekçilik” (bir ayağı da “Fantastik”e ekli) olarak isimlendirilen sanatı/edebiyatı çoğunluğa hangi derinlikten seslenir? Ki malum, en makul kabul edilebilecek olan da “tarih boyunca” budur üzere görünüyor idi. En azından çocukluğun yasası büyüdükçe de bir öbür boyuta ve manaya bürünüyor kabulüne dayanıyor idi. Nasrettin Hoca’nın, Keloğlan’ın vs kemiklerini sızlatırcasına “sansür takıntısı” da olmasa idi…
Diyeceğim odur ki pencereden dışarıya baktığımızda çok boyutlu, karmışık, birbirine teğet, hatta kaotik bir görüntüyle göz göze gelmez misiniz? Algı dünyanızın hareket kabiliyetine bağlı olarak görüntüye çekidüzen vermek istemez misiniz? Herhalde, değil mi?… Neden? Aksi halde o orman ürkütücü gelir. İnsan kalabalığı tehlike sinyalleri verir. Hele trafik araçlarının yaydığı koku, kirlilik… Afakanlarınızı azdırır. Delirmeye ramak kalmışken “Kirli Gerçekçilik”le yüz göz olursunuz; kendinizi dünyanın kiri üstünüze boca edilmiş üzere hissedersiniz…
“Estetik” diye kakalanan ruhtan mahrum birçok pürüzsüzlük de beyin sulandırır. “Modernizm sonrası” dünyanın formdan şekile, kılıktan kılığa girdiği, maske üstüne maske geçirdiği, “bir gün o denli bir gün böyle” göründüğü, an’dan an’a huyu huysuzluğu mide bulandırmaz da ne yapar sahi? Buna da “Dijital Sanat” diyorlar. Anlaşılan o ki sanat dediğimiz her ne ise, hiç de o kadar günahsız, saftirik değildir.
(Ş)imdi, postmodernizme sıra geldi mi? Gelsin. Onun da kendince bir oyun oynamasına neden bu kadar şuursuzca karşı çıktık ki? Azıcık aklıselim yaklaşmayı denesek, azıcık düzgün niyet/samimiyet göstersek… Eminim ki o da bize ruh ve vücut kapılarını sonuna kadar açacak. İç dünyasındaki dalgalanmaları gözle görülür hale getirecek, dış dünyasındaki fırtınaları açıklıkla haykıracak… Eni husus yılışacak, yavşayacak, gözümüzün önünde pörsüyüp gidecek, “katı olan her şey” gibi…
Evet, yanlışlarım var ancak neden daima oraya odaklanıyorsunuz ki? Bakın bu, size çok kolay kusurlar yaptırıyor. Kolay lakin tarihin çarkı kısacık ömrünüzde keşfedemeyeceğiniz mağaraların yanıp sönen parıltılarını gözden kaçırtacak. Örneğin modernizmi kutsuyorsunuz. Bir burjuva görüntüsüne ağzı açık, gözleriniz baygın, kendinizden geçmiş halde “biat” ediyorsunuz… Pekala fakat ya bu modernizm bir tıp burjuva kibriyse… Post-modernistler bu “kibri” sevmiyorlarsa… Daha “avam” bir portre çiziyorlarsa… “Entelektüel avam” da diyebiliriz.
KARŞIDAN KARŞIYA GEÇMEK İÇİN BİR YOLA GEREKSİNİM VAR, UÇURUMA DEĞİL…
Bu yola, post-modernizm sorgulaması yoluna nereden ve niçin girdim? Erendiz Atasü’nün Türk Romanında Bir Gezinti (Can Yay.) isimli kitabında “Postmodern Çağda Kadınlık ve Roman” makalesini okuduğumda, nedense postmodernizmle samimi bir “yüzleşme” içine girmediğim hissine kapıldım. Daima bir öteleme, daima bir iteleme halindeymişim, diye düşündüm.
“Anımsayalım… Bilimin ve teknolojinin gelişimi adeta sanata meydan okumuş ve sanat kendini değiştirerek, çoğaltarak, orijinal sanat cinsleri yaratarak bu meydan okuyuşa karşı koymuştur. İnsan eliyle yaratılan fecî felaketlerin derin yaraları bir nebze olsun sanatla sarılmış, onulmaz acılar sanatla dinmiştir.”
Örneğin post-modernizm bu anlayışa itiraz etmiyor, yalnızca bir “ama” çekiyor. Globalleşen dünyada sanatın bu türlü “büyük” mefkureleri olamaz, diyor. Haklı yahut haksız, yanlışsız yahut yanlış ancak bir “samimiyet çağrısı” kabul edilemez mi?
Neden? Hakikaten hangi acımız “sanatla dinmiş”tir? Burası çok tartışılır lakin bu tartışma sanatı tukaka ilan edelim noktasına varmaz/varmamalı, asla. Adorno’ya atıfta bulunup “Aushwitz’den sonra şiir yazılamaz” kelamı elbette anakroniktir, söylendiği anda kendini eskitmiştir. Tarihi olarak da “dehşet verici” birçok katliamın üstünü örtmeye dönüşmüştür. 1945’ten sonra üretilen sanat yapıtlarının, bilhassa sinema sanatının ürettiği yapıtların çoğunluğu İkinci Paylaşım Savaşı’na, Nazi vahşetine aittir. Pekala, bunlar bizi, Metin Altıok’u anımsayarak söylersem, “bir acıya kiracı” olmaktan kurtarmış mıdır? Hayır, “Aushwitz’den sonraki cehennemlerden biri olan Madımak’a kadar getirmiştir, Corona’nın kapısında bırakmıştır lakin devamı var. Bu dizi asla “sona ermez”…
Öncesindekiler de o denli değil mi? Montaigne’nin ünlü yorumunu hatırlayalım: «“Öyle bir dönemde yaşıyorum ki”, diye yazar Michel de Montaigne 16. yüzyılın yetmişli yıllarında, “iç savaşımızın sınır tanımazlığından kaynaklanan inanılmaz şiddet örnekleriyle dolu; tarihimizde, her gün gözümüzün önünde cereyan eden olaylardan daha korkunç bir olaya rastlamak mümkün değildir. Bu benim için çok önemli. Gözlerimle görmemiş olsam, yalnızca zevk için adam öldüren, bu değin vahşi ruhların var olabileceğine asla inanmazdım. Başka insanları parçalayan, organlarını kopartan ve bunu, hiç işitilmemiş bir haykırış, bilinmeyen bir cinayet şekli keşfetme amacına dek ileri götürebilecek bir soğukkanlılıkla, hiçbir düşmanca duygu beslemeksizin, hiçbir çıkar beklemeksizin, ölümle cebelleşen insanların titreyişleri, yalvarışları ve feryatları ile eğlenerek yerine getiren sefil ruhlar… Bu, vahşetin ulaşabileceği en üst noktadır, maksimumdur.” (Aktaran: Jan Philipp Reemtsma, Vahşeti Kavramak, Ayrıntı Yay., İst.).»
Demek ki neymiş, “maksimumlar” daima üst maksimumlara, vahşette sınırsız üst maksimumlar gelip pandemiye, Covit-19’a kadar dayanabiliyormuş. Artık insanlara kendilerini “yaşayan ölü” (walking dead) olarak algılatmak da mümkün hale gelmiştir.
Erendiz Atasü, yeniden ismi geçen makalesinde (agm) modernizme atıfta bulunarak şöyle der: “Modern romancı da gerçekçidir gerçekçi olmasına fakat onu ilgilendiren bireyin iç gerçeğidir.” Atasü, emsal bir vurguyu Şuurla Vücut Ortasındaki Uzaklık isimli yapıtında de farklı bir boyutta gündeme getiriyor: “Kadınların uğraşı yalnızca eşit haklar çabası değildir, insafsızca parçalanmış bayan varlığının toplumsal ve hukukî düzlemde olduğu kadar bireyin iç dünyasında (vurgubana ait/vba) da bütünlenme gayretidir.” Atasü’nün de çok uygun farkında olduğu üzere, görüngüler aslında “post”un ayak seslerine işaret ediyor. Yeniden ismi geçen makaleden aktarıyorum: “Günümüze bazıları ‘postmodern’ çağ bazıları ‘postkapitalizm’ bazıları ‘postrealite’ çağı ismini veriyor.” Buraya kadar ve sanırım genelde anlaşıyoruz Atasü’yle; tahminen “nüansların” açık edilişi noktasında farklı transferler devreye giriyor. Elbette tüm yapıtlarını okumamış olmamın da eksikliği kelam konusu, pekâlâ. Hatta devam eden cümle de altına imza atacağımız çeşitten: “Kapitalizmin en koyusunun ve en yabanisinin yaşandığı bir tarihî kesitteyiz.” Muhakkak, yanlışsız. O denli bir kesit ki bu, Ivan Illich’in işaret ettiği üzere “sağlığın gaspı” da dahil her türlü vahşet, “maksimumlar çetesi” olarak “modernizmin/post-modernizmin laboratuvarları”nda iş başında…
“Neo” önekinin “yenililiği” çok tartışılır; eskisini reddeden değil, onu geliştiren, onu “sözde” yeni tepelere (!) taşıyan bir ek. “Post” ise bir aldatmacadan ibaret görünüyor. “Post” önekiyle bize duyurulan/duyumsatılan her şey özü itibariyle “doğru” olmakla birlikte, algıda önemli “çarpıklıklara” neden olduğu için de çok yanlış. Dahası, “Seçeneği konuşalım” dediğimizde ortalık bir anda toz dumana bürünüyor, göz gözü görmez hale geliyor. Kapitalizmden “kopuş”un ismi değil “post”, “seçeneğin” ismi da o denli. Değil. Lakin bize ayan beyan gösterdiği tarihin tüm aksiliklerine ehven-i şer yaklaşmamamız gerektiği, her adımını önemli takibe almamız gerektiği… Bunları görmek için vilayetle de post-modernizme ve versiyonlarına muhtaçlık mı var diye sorulabilir. Demek ki varmış. Demek ki başka seçenekler bu noktada biraz “kör” kalmış. Örneğin M. Hart ile A. Negri tahminen de daha “doğru yol”dalar. “İmparatorluk” senaryolarına “yeni” sıfatıyla yaklaşmak da mümkün. “Yeni/neo İmparatorluk” içinde boğulduğumuz “küresel dünya sistemi”nin en gerçek tarifi üzere geliyor bana. Tahminen bir ek yapabiliriz: Yüzer gezer imparatorluk. Sınırsız imparatorluk da diyebiliriz zira öteki gezegenlerin ilhakı da yakın görünüyor. Sömürgeci ruhun imgelemini tatmin mümkün görünmüyor…
ÇAĞDAN ÇAĞA, GEZEGENDEN GEZEGENE SEYAHAT İÇİN AYAĞA POSTAL, BAŞA TAKKE GEREKİR Mİ
Her çağa damgasını vuran kimi “temel” gelişmeler, olgular, kavramlar, bilimsel keşifler, sanatsal buluşlar olmuştur/olacaktır. Durduraksız bir seyahatteyiz sonuçta. İçinde yüzdüğümüz, boğulmamak için çırpındığımız bu çağa “post-modernizm” kâşesi vurulması da yadırgatıcı bulunmamalıdır. Yönelimi kendinde olan “post-realite”, “post-hakikat”, “post-kolonyal” sözleri, post-modernizmin tamamlayıcıları olarak sahnede yerini almaları da o denli; yadırgatıcı değildir. Post-truht da öyle… Sonuçta bize detaylandırmak kalıyor. Gündelik hayat macerasında ıskaladıklarımıza serinkanlılıkla göz atmak gerekiyor.
İlki ve tahminen de en değerlisi Sürat. Hayat algımızı dumura uğratan bir “kavram” olarak kalmıyor, sahiden de gündelik hayatımızı sıfır düşünce/duyuş derekesine indirgiyor. Iskaladığımız her şeyin art planında, arka alanında Hız’a dayalı bir “körleştirme” kelam konusu. Hız’ın yatağa uzanışı bile uykuları bölüp parçalıyor, lime lime ediyor. Bu da bir diğer huyu diyelim. Huysuzlananlar ise uykusu kaçanlar, parçalanmışlar, bölünmüşler, lime lime doğranmışlar oluyor. Dorukta “küreselleşen şirketler”, aşağıda panik halinde öteye beriye kaçışan lakin karıncalar kadar bir ortaya gelemeyen “sürü”… Hem dağınık hem sürü… Birbirlerine yüz çevirmiş, sırt dönmüş kalabalıklar… Yüz yüze gelmeleri daha fecaat. Koçlar üzere boynuzlarını tokuşturuyorlar. Beyin sarsıntısı geçirmeleri kaçınılmaz hale geliyor. Birbirleriyle “empati” kurmaları bile imkan dışı kalıyor.
Sanattaki/edebiyattaki travmatik “karaktersiz karakterler” de bu türlü ortaya çıkıyor. Post-modernizm bunu görmezlikten mi gelsin? Hız’ı, Parçalanma’yı/Bölünme’yi yalnızlık, travmatik hal takip ediyor. Modernizmin dayattığı “büyük anlatılar”ın ipini pazara çıkarmak da oldukça meşakkatli bir süreç natürel ki. “Minimalize” olan “birey”in fotoğrafın bütününü görme yetisi büsbütün dumura uğratıldığından, her sanat yapıtı “batsın bu dünya/bitsin bu kâbus” edalarında. Kısacası toza dumana boğulan hayatına post-modern sanatın “ilaç” olma hali yok haliyle. Kendi içinde bağulanlara darağacı gereksiz. Agoralar saçma sapan siyasal toplumsallaşma merkezleri. Ki en “sonuncu”su Taksim’de, Seyahat sürecinde ortaya çıktı ancak “performas” sanatını tamamlayamadı. Sahi Kar’da “tiyatro” sona erebilmiş miydi? Sorumu hafısazızlığıma yorun. Herkes evvel kendine, sonra etrafına enkaz yansıtırken bu tıp sanatın sevdalısı çıkar mı? Çıkar! Çıkartılır! Lakin bilin bakalım niçin? Hoş/nut/luk olsun. Keyif/keş/lik olsun… (Bu sıkıntıyı Avelina Lésper’e ilişkin Çağdaş Sanatın Sahtekârlığı adlı kitap odağında yazacağım bir öbür metinde ayrıyeten tartışacağım.)
Söylediklerimden “iç gerçekliklerin/bilinç akışının reddi”ne gidilmesin. Tüm gerçekliklerin “dışa açılan/bakan penceresi” yoksa, vay halimize, denir/denmek isteniyor. İşin içinde bir yerde açığa çıkmak için kıpır kıpır, Ernst Bloch’un vurguladığı “umut ilkesi” yoksa, gerçekten de “tüküreyim bu türlü sanatın” beğenilen hallerine, keyif/keş hallerine, denir/deniyor…
POST-TRUTH SAHNEDEYKEN İYİ/DOĞRU/GÜZEL NEDİR Kİ
Peki ama… Post-modernizmin uyarıcı, aklımızı başımıza devşirmemizi “buyurduğu” hiç iyi/doğru/güzel bir şey yok mu? Evet, ıska geçtiğimiz, eleştirirken gömerek kendimizle yüzleşmeyi kalübelaya ertelediğimiz duraktayız ya… Ben de buna odaklanacaktım kelamda. Zizék’in demesi “olumsuzla oyalanmak” yerine “olumluya kilitlen”ecektim. Neyse, geç olsun da hiç olmamasından uygundur.
Modernizm, evet fazla “kibirli”ydi. Daha düne kadar işçi-patron bir masanın önünde ardında bir ortaya gelemezdi. Personel süklüm püklüm, el pençe divan ezim ezim ezilirdi. Lütfedilince konuşabilen biriydi. Modernizmin mimarı burjuvazi, kendinden öncekilerden, pre-kapitalizmden devraldığı bu mirası zirve tepe kullanmayı beceri bildi. Kelamda demokrasiyle tebaayı yurttaş-birey kılmıştı. Gerçekte ise hepsi “düzmece/senaryo”dan ibaret kalmadı mı? Hasebiyle işçinin/emekçinin bu “modernizm” ile bağı pamuk ipliğine bağlı bir aşk meşk hali değil miydi? Artık biz, bu türlü dediğimizde, Zizék’e nazire olsun bir defa daha, “yamuk” mu bakmış oluyoruz?
Post-modernizm bu kibrin görünürdeki yansımalarına modül pürçük saldırıyor fakat yerine un ufak hale gelmiş/getirilmiş bireye, yolunu aydınlatacak önemli bir “çıkış kapısı” gösteremiyor/gösteremez. Kapitalizm olsun da varsın “post-kolonyal” olsun. Modernizm olsun da varsın “post-modernizm” olsun vs. Daima bir “sonra”ya endeksli parmakla yüz göz olmak hudut bozucu değil mi?
Dahası mı? Laiklik/sekülerlik vs dedi lakin tavanda sinekler, tabanda fareler cirit attı. Söyledikleri en başta onun bir kulağından girdi, başkasından çıktı zira gerçekte buna “yürekten” gelen bir “inancı” yoktu. O denli ki “inançla sömürü” asla siyaset düzeneğinin, devlet idaresinin dışına atılamadı. Böylelikle öcü, şeytan, ucube, öte dünya, cennet-cehennem vs sanatın/edebiyatın da gereci olmayı sürdürdü. Modernizm bir eliyle ehvenişer iterken, başka koluyla sıkı sıkıya sarıldı seleflerinden devraldıklarına…
Post-modernizm ne yaptı pekala? Bunları görünür ve bir nebze de “eleştirirken” legal kıldı; “kendi burjuvası”na tersten baktı. Bu ortada tarihi yapı-söküme uğratarak vicdanlarımızın “kilitli” kapılarının açılmasına da vesile oldu. Sorun, “doğru’yu okuma” mahareti.
Yeri gelmişken vurgulayalım: modernizmin sermayeden değil de emekten yana ortağı, kendi handikaplarıyla erken bir yüzleşme sağlayabilirdi ancak o da bir çuval inciri berbat etti; yetmiş-seksen yıllık tarihi çıkışını “kapitalizmden aparttıkları” ile murdar etti. Marksizm/sosyalizm burjuvaziden devraldığı birtakım kavramları/olguları (bilim, sanat, demokrasi, sınıf savaşımı, feminizm, ekoloji vb) gereğince sorgulamadı -gibi.
SON’UÇ MU/SONRA’SI MI?
Evet, var bir “son’uç”, hatta birçok “son’uç” var. Olmalı. Katiyetle. Şimdilik altını çizmiş olalım: Post-modern etiketli yapıtları “dışlamak” yerine onların bize göstermeye çalıştıklarına odaklanıp kendimizde bir “tadilata” gitmemiz kaçınılmaz görünüyor. Aksi halde dünün/bugünün “vahşi kapitalizm” senaryosu, yarının da vazgeçilmez sineması olmaya devam edecek. Ulusalcılıklar, sosyalizmler “burjuva zaaflı” karakterler çizdiler. Pre-neo imparatorluklar karşısında çok yetenekli, esnek değildiler belki… Tahminen deneyimsizdiler… Tahminen şöyleydiler tahminen böyleydiler… Lakin artık “mazeret” kabul etmez bir dönemece girdiğimizin onlar da farkına varmalı. Üzere yapılmamalı. Üzere yapmamalıyız. Yapmalıyız… Çağdaş Sanatın Sahtekârlığı’na (Avelina Lésper, Tellekt Yay.), kapitalizmin her türlüsüne “son” vermeliyiz.
Sonra’sında mı?…
Alaattin Topçu
Odatv.com