TMMOB Diyarbakır, bir basın açıklaması yaparak UNESCO’nun sokağa çıkma yasaklarından yedi yıl sonra Sur’da inceleme yapmasına reaksiyon gösterdi. Açıklamada gayenin, Sur’un Dünya Kültür Miras Listesi’nden çıkarılması olduğu tabir edildi.
‘EVRENSEL PAHALAR YOK SAYILDI’
Mezopotamya’nın haberine nazaran, TMMOB Diyarbakır UNESCO’dan bir heyetin 28 Kasım’da Sur ve etrafında yaptığı incelemelere ait Elektrik Mühendisleri Oda’sında (EMO) basın toplantısı düzenledi. Basın açıklamasını yapan Mimarlar Odası Diyarbakır Şubesi Eşbaşkanı Ferit Kahraman, UNESCO’nun yedi yıl ortadan sonra Sur’u ziyaret etmesini eleştirdi.
Sur’un ve Hevsel Bahçeleri’nin 2015 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne dahil edildiğini hatırlatan Kahraman, “Dünya Miras Listesine alındıktan sonraki tarihlerde, bölge vilayetlerinin birçoğunda olduğu üzere Diyarbakır Sur içinde de kent savaşları yaşanmış ve dünya miras alanı bu savaşlardan etkilenmiştir. Birçok savaşa, ataklara direnen Diyarbakır Kalesi her şeye karşın günümüze ulaşmış, Hevsel Bahçeleri ise Babilin Asma Bahçelerinin yazgısına inat tarihte olduğu üzere ve yakın vakte kadar, Sur içi kentini doğal eserleri ile besleyerek insanlığa sonsuz bağışta bulunmuştur. Fakat vaktin yorgunluğuna direnen bu tarihi, kültürel ve kozmik miras, ne yazık ki ‘kendilerine müdafaa vazifesi verilen kişi, kurum ve idarelerin’ eliyle yok edilme tehdidi ile karşı karşıya kalmıştır” dedi.
Yasak sonrası kamu yönetimlerinin kültürel miras alanında geri dönüşü imkansız sayısız tahribata sebep olduğuna dikkat çeken Kahraman, “Bu tahribatları yaparken kanun, yönetmelik, prensip kararları üzere mevzuatlara uymayarak hata işlemiş; mülkiyet hakkını, hayat hakkını görmezden gelerek, buyruk ve talimatlarla süreç yapmıştır. Koruma/yaşatma kültürü, bilim, teknik, uzmanlık, katılımcılık yok sayılmış bütün tersliklere karşın rant odaklı sistemler tercih edilerek alan yandaşlara ve sermayeye peşkeş çekilmiştir. Bütün bunlarla birlikte üniversal kıymetler de yok sayılmıştır” diye konuştu. Kahraman, sürecin durdurulmasına dair teşebbüslerinin ise sonuçsuz kaldığını söyledi.
‘UNESCO 7 YIL SONRA GELDİ’
Kahraman, “Bu körlüğe, sessizliğe karşı UNESCO Dünya Miras Merkezi’ne birden çok rapor iletilmesine ve davetler yapılmasına karşın bu ziyaret fakat yedi yıl ortadan sonra gerçekleştirilmiştir. UNESCO Dünya Miras Merkezi / ICOMOS Reaktif Müşahede Misyonu 28 Kasım–2 Aralık 2022 tarihleri ortasında Diyarbakır’a gelerek Dünya Miras Alanı ve Tampon Bölgeleri ile Kentsel Sit Alanı’nda bir kadro incelemeler yapmıştır. Ayrıyeten bu ziyaret kapsamında kentteki STK’ler ile toplantı talepleri olmuş ve bu program kapsamında 2 Aralık 2022 tarihinde görüşme gerçekleşmiştir. Misyon, resmi kurumlar ‘rehberliğinde’ beş gün boyunca alanda incelemeler yapmıştır. Resmi kurumlarca planlaması yapılan kelam konusu STK buluşması için ise iki saatlik mühlet ayrılmıştır. Her ne kadar ‘süre az olsun gerçekler aktarılmasın’ diye düşünülmüş olsa da bu mühlet içerisinde yedi yıllık bitmek bilmeyen yıkımların transferi raporlarla birlikte yapılmıştır” sözlerini kullandı.
‘ALANIN KORUNMASI İÇİN UĞRAŞ EDENLER DAVET EDİLMEDİ’
Kahraman, toplantıya sırf Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası, Diyarbakır Esnaf ve Sanatkarlar Odası Başkanlığı, TMMOB Mimarlar Odası Diyarbakır Şubesi, TMMOB Kent Plancıları Odası Diyarbakır Şubesi, Diyarbakır Kültür, Turizm ve Musiki Derneği, Alipaşa Mahallesi Muhtarlığı, Süleyman Nazif Mahallesi Muhtarlığı, Cevatpaşa Mahallesi Muhtarlığı’nın davet edildiğini; davetlilerden Diyarbakır Esnaf ve Sanatkarlar Odası Başkanlığı ve Cevatpaşa Mahallesi Muhtarlığı’nın toplantıya katılmadığını aktardı.
Alanın korunması için çaba eden kurumun, derneğin ve STK’nin davet edilmediğine dikkat çeken Kahraman, “Ayrıca savaşın yaşandığı ve neredeyse tamamının yok edildiği, zarurî göçe tabi tutulan 26 bin 84 nüfuslu, altı yasaklı mahallenin yerelde temsilcileri olan Cevatpaşa, Savaş, Hasırlı, Cemal Yılmaz, Fatihpaşa ve Dabanoğlu mahalle muhtarlarının da bu toplantıya davet edilmediği aktarılmıştır. Yedi yıllık süreçte mülk sahipleri başta olmak üzere meslek örgütleri, STK ve mahallî temsilcilerin büsbütün sürecin dışında tutulduğu, çok uzun müddet boyunca da alana girişlerin yasak olduğu belirtilmiştir” dedi.
Kahraman, ziyarette ele alınan bahis başlıklarını şu biçimde sıraladı:
– Suriçi’nde yerinden edilen nüfus ve halkın yaşadığı mağduriyetler, mülkiyet hakkının gasp edilerek birçok mülk sahibine haklarının verilmediği,
– Zarurî göç eden on binlerce vatandaş için yeni ömürlerini sürdürmeye yönelik destekleyici çalışmaların gereğince yapılmadığı ve lokal idarelerin kayyımlarca yönetilmesi sonrası halkın bahtına terk edildiği gerçeği,
– Yıkımı yapılan binlerce yapıya karşı yeni yapıların 550 civarında olduğu ve bunun kimilerinin hak sahiplerine verilmediği, dernek ve kurumlara tahsis edildiği,
– Tapu dokümanı olmasına karşın ticari yapıların hak sahiplerine verilmediği, yönetim tarafından muhakkak firmalara kiralandığı,
– Mülkiyet hakkının yok sayılarak birtakım yapıların dernek ve yönetimlere tahsis edildiği,
– Mülkiyeti vatandaşa ilişkin olan tescilli yapıların restore edildiği fakat, süreçlere vatandaşların dahil edilmediği, yapılan harcamaların mülk sahiplerinden tahsil edileceği, ödeme imkanlarının olmaması durumunda da mülkün ellerinden alınacağı bu ve buna emsal bütün değişimlerin alanın öz ve bağlamından koparılmaya sebep olacağı,
– Alanda bulunan ve tescilli iki okul yapısının birinin emniyet binasına çevrildiği, bir başkasının ise kaymakamlık binası olarak kullandığı, alanın yakın etrafında eğitim yapısının olmamasına bağlı olarak alanı insansızlaştırmaya yönelik bir planlama olduğu,
– Alipaşa ve Lalebey mahallelerinde gerçekleştirilen ‘kentsel dönüşüm’ süreçleri ve halkın yaşadığı mağduriyetler,
– Sur Belediyesi tarafından metruk yapı olduğu münasebeti ile yıkılan ve yıkım kararı alınan 148 yapıya dair süreçler ve bu yıkımların özgün sokak dokusu üzerinde yaratacağı yok edici tesirleri,
– Kentsel Sit Alanının savaş öncesi durumunu, savaş sürecini, savaşın çabucak sonrasını ve günümüze kadar gerçekleştirilen uygulamalar uydu imajları ve fotoğraflarla aktarılarak, yıkımın neredeyse tamamının savaştan sonra iş makineleriyle yapıldığı,
– Tescilli ve tescile kıymet yıkılan yapıları,
– Yapı parsellerine ekilen çim ve çok yıllık esaslı bitkilerin arkeolojik katmanlara vereceği ziyanları,
– Kentsel Sit Alanı başta olmak üzere, Fiskaya Millet Bahçesi, Ben u Sen Peyzaj Düzenlemesi, Hz. Süleyman Camii Park Düzenlemesi, alt yapı çalışmaları, yıkım çalışmaları üzere bütün uygulamaların ağır iş makineleri ile yapılan denetimsiz derin kazıların arkeolojik katmanlara ziyan verilerek yapıldığı, kentin tarihî derinliğine ışık tutacak arkeolojik bilgilerin yok edildiği,
– Doğu surlarının çabucak altında, Sur Muhafaza Bandı içerisinde ve Dünya Miras alanı hudutlarına inşa edilen ve kaçak yapı niteliğinde olan uygulamanın, basına yansıdıktan sonra Muhafaza Heyetine müracaat edildiği, Millet Bahçesi proje ve uygulamalarının Müdafaa Konseyi onayı olmadan yapıldığı, bu alandaki çalışmaların kontrolsüz yapıldığı, bu alanda surlara balkon eklendiği lakin heyetin ziyareti gündeme gelince söküldüğü,
– On Gözlü Köprü etrafındaki Dicle Vadisi rekreasyon alanındaki düzenlemelerin kanuna tersliği, Kent Plancıları Odasının dava açtığı ve yapılan bu düzenlemenin mahkemece kaçak olduğu karara bağlanmasına karşın karşıtlığın giderilmesine dair bir sürecin yapılmadığı,
– On Gözlü Köprü başta olmak üzere Hevsel Bahçeleri’ndeki plansız, kontrolsüz kaçak yapılaşmalar, bu yapılaşmalara göz yumulduğu, ilgili yönetimlerin bilgilendirilmesine karşın rastgele bir müdahalenin yapılmadığı, bu kaçak yapılaşmaların artarak devam ettiği,
– Birçok nitelikli yapı öğesinin (taş, sütun, sütun başlığı, kural, kabartma, yazı, kitabe, kapı, pencere vb.) korunmadan, ayrıştırılmadan yıkımlarla birlikte hafriyat kamyonlarına yüklenerek götürüldüğü,
– Yıkımlardan çıkan hafriyatların miras listesindeki Hevsel Bahçelerine döküldüğü,
– Alana girişler yasak olmasına karşın alandaki birçok nitelikli yapı öğesinin ve yıkımı yapılan yapılara ilişkin taşların alanda çalışma yürütenlerce ve yetkililerce çalınarak satıldığı,
– Alanın/ yerin toplumsal ve gündelik hayattan koparılarak insansızlaştırıldığı,
– Turizm ve Ticaret emelli bir planlama ile müdahale edildiği, yapılan bu müdahalelerin beraberinde getireceği ziyaretçi yükü ve yoğunluğunun miras alanında yaratacağı aşınma, yıpranma, yapı yorgunluğunun düşünülmediği,
– Her ne kadar kayyım idaresinde olsa dahi alanın yakın vakte kadar lokal idarelerin yetkisinden çıkarıldığı,
– Alan bütünü itibariyle birçok kültür varlığına sahip olmasına karşın Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın alandaki yetkilerinin yok sayılarak büsbütün Etraf ve Şehircilik Bakanlığı ile TOKİ yönetimine devredildiği, bu yönetimlerin ilgili alanda ehil olmadığının ve teknik yeterliliklerinin olmadan çağdaş yapı sistemleri ile alanda çalışma yürüttüğü,
– Alanda yapılmış ve yapılması planlanan bütün uygulamalar için Tesir Kıymetlendirme Raporunun hazırlanması ve çalışmaların bu raporun sonuçlarına nazaran yapılması gerektiği lakin bu raporun sunulmadığı, mukaveleye taraf devletlerin müdafaa altındaki alanın “koruma durumu”nu yahut “üstün üniversal değer”ini etkileyebilecek harikulâde şartlara ve yürütülecek her türlü çalışmaya dair özel raporları sunmakla yükümlü olduklarını lakin sunulmadığını,
– 31.03.2020 yılında Etraf ve Şehircilik Bakanlığı tarafından ihale edilen ihale edilen Suriçi Muhafaza Emelli İmar Planı ve Kentsel Tasarım Projeleri ile Belirlenen Kullanım Tipi ve Yapışma Şartları Kapsamında Geliştirilen Projeler ile Dicle Vadisi Rekreasyon Alanı Projesi Kültür Mirası Tesir Değerlendirmesi Raporu’nun ortadan geçen mühlete karşın yayınlanmadığı, raporun hazırlanması sürecinde gerçekleşen toplantılarda aktarılan görüşler ve karşıtlıklar,
– UNESCO’nun birden çok ikazına karşın 2012 Tarihli Suriçi Müdafaa Gayeli İmar Planının Revize edildiği, yıkım süreci devam ederken, Aralık 2016’da Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’nın Suriçi Muhafaza Emelli İmar Planı ile ilgili revize karar aldığını, planda yapılan değişikliğin temel münasebetinin “güvenlik” münasebeti olduğunu, 2012 KAİP planında tanımlanan yapıların ise hiçbir biçimde korunmadığı ve büsbütün yok edildiği,
– Tescilli yapıların korunacağı belirtilerek düzenlenen yeni imar planında geniş ve yeni yolların açıldığı,
– Yeni Kapı sokakta gerçekleştirilen caddeye dönüştürme örneği, tescilli yapıların yıkılarak bu caddenin açıldığının geçmiş ve yeni evrakları,
– Yeni yapılan betonarme yapıların muhafaza emelli imar planına muhalif olarak yapıldığı, hatta bu karşıtlıkları düzeltmek yerine Müdafaa Emelli İmar Planının uygulamalara nazaran revize edildiği,
– 2016 yılında Etraf ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yapılan Suriçi Müdafaa Emelli Revize İmar Planında 6 adet karakol yapıldığını ve Suriçi’ne has dar sokak yapısının genişletildiği, ada, parsel ve sokak hudutlarının değiştirildiği, parsellerin taban alanı artırılarak ticari emelli yapıların inşasına imkan tanındığı, münasebetiyle kentsel sit alanı olan Suriçi’nin özgün sokak dokusunun, bütünlüğünün ve otantikliğinin büsbütün yok edildiği,
– Revize plan kararlarında 2012 tarihli KAİP’ten farklı olarak yapı gereci değişikliği (bazalt yapılabilir sözü eklenmesi) çıkma, cunba, balkon, saçak, çatı, avlu duvarı, plan ve cephe tiplojisi üzere değişiklikler ve uygulamalara yönelik ortaya çıkan tektip yapılar ve tıpkı cephedeki birden fazla farklı kemer tipolojileri,
– Cezaevi tiplojisindeki yapı blokları, parsellerdeki işlev değişiklikleri,
– Suriçi’nin insansızlaştırılmasına bağlı olarak Miras alanlarından biri olan Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzaj Alanında ekim işlerini yapacak insan olmaması sebebiyle özgün bitki tiplerinin ve klasik yetiştiricilik yok olma tehdidi,
– Muhafaza önlemlerinin alınmaması ve tahribatlara bağlı olarak Dicle Irmağı ve Hevsel Bahçelerindeki fauna ve floranın yok olma tehdidi ile karşı karşıya olduğu, sazlık ve bataklıkların tahrip edildiği, birçok canlının ömür alanı yok edildiği; endemik cinsler ve yaban hayatının olumsuz etkilendiği,
– Kurumlar eliyle yapılan ve yapılması planlanan rekreasyon çalışmaları, bunların beraberinde getireceği tahribatlar ve yok edici sonuçlar,
– Hevsel Bahçelerine ve Dicle ırmağına hafriyat ve çöp atıklarının boşaltılması,
– Hevsel Bahçelerindeki kaçak yapılar, yangınlar, endüstriyel tarıma bağlı olarak ortaya çıkan tıp değişimleri, doğal peyzaj alanının yok olma tehlikesi,
– Silvan Yolu Köprüsünde DSİ tarafından yapılan ırmak yatağına müdahaleler ve başka alanlarda yapılan kelamda ırmak yatağını ıslah çalışmaları,
– Alanda bütüncül kararlar yerine tekil; uzman görüşleri, bilimsel datalar, halkın beklentileri ve katılımcılık odaklı yollar yerine ise gelir geçer idarecilere ve merkezi taleplere nazaran uygulamaların yapıldığı,
– Genel olarak yanlışta ısrarın devam ettiği ve kentten ayrıldıkları saat itibariyle muhafaza kültüründen uzak tahrip edici uygulamaların sürdürüleceği konusunda çekinceler aktarılmıştır.
‘TALANA SESSİZ KALMAYACAĞIZ’
‘Kentsel dönüşüm’ ve ‘tarihi yine inşa ediyoruz’ telaffuzlarıyla kente müdahale edildiğini söyleyen Kahraman, şöyle devam etti: “Siyasi saiklerle kararlar alındığını, dünyaya mal olmuş bir miras alanın kentsel dokusunda yapılan bu değişimlerin geri dönülemez kayıplar yarattığı lisana getirilmiştir. Kentsel Sit Alanı Suriçi’nde yıkım ile başlayan ve yeni yapılaşma ile devam eden, Hevsel Bahçeleri’nde, Dicle Irmağı’nda yapılan bu uygulamaların kent kimliğine ve hafızasına, sosyolojik ve demografik yapısına bir atak olarak gördüğümüzü sunum, rapor ve dokümanlar ile heyete iletilmiştir. Tanıklık ettiğimiz ve çaba yürüttüğümüz yedi yıllık bu sürecin sonunda görüyoruz ki, devlet kurumları kendilerine ilişkin olmayan bir tarihi, kültürü ve mirası yok etmek için bütün imkanlarını seferber ediyor ve kurum yetkilileri alanın Dünya Miras Listesi’nden çıkarılması için her türlü karşıtlığa, tahribata, yıkıma imza atıyor. Bütün yıkımlara, tahribatlara karşın dünyaya mal olmuş bu kozmik bedellerden tek kesim kalsa dahi, o parçayı muhafazanın çabasını vereceğiz. Bu kent ve kültür kırımına, doğal ömür alanlarımızın talan edilmesine karşı sessiz kalmayacağız, bu uğraştan vazgeçmeyeceğiz.”