“Kar bulutu ortasından tek tük görünen sokak fenerleri, cenaze alayındaki hüzünlü meşaleleri andırıyordu. Kar paltomun, ceketimin, boyunbağımın altına girmiş eriyordu; benim bunları umursadığım yoktu. Nasıl olsa mahvolmuş bir adamdım ben.”
Yeraltından Notlar, Dostoyevski(1)
Tanzimat muharrirleri, mirasyedi kalem memurlarını baştan çıkarıcı bir tabiat görünümü eşliğinde Çamlıca Bahçesi’ne gönderirler. Bahar; aşkın, cinselliğin davetidir. ‘Kırmızı Başlıklı Kız’ misali, çiçeklerin içinden yürüyen kalem efendisi kurdun karnına girmeye mahkûmdur. Çamlıca Bahçesi’nin hain kurdu, ekseriyetle zavallı memuru tüketime ve sonra da yok oluşa sürükleyecek bir femme fatale’dir. 19. yüzyıl Osmanlısı’nın kalem memurları cennet bahçesi alegorisinde “ahlak”la, “iffet”le sınanırlar. Bu yüzden romancının sahnesinde daima hoppa, şıpsevdi, cilveli bahar vardır.
Rus edebiyatının küçük kalem memurları ise Osmanlı’daki mevkidaşları kadar şanslı değillerdir ne yazık ki. Rus muharrirler, dokuzuncu dereceden memur kahramanlarını daima öldürücü bir soğuğun, beşere meydan okuyan bir tipinin ortasına atarlar. Elbette, turistlerin soğan kubbeli kış ülkesine dair romantik muhayyilelerini harekete geçirmek için değildir bu seçim; romancının sahnesine kar sınıf savaşının bir aracı olarak girer. Bütün dokuzuncu dereceden memurlara, Yeraltı Adamı’nın nanik yaptığı Billur Saray karşısında, yoksulluklarını, ezilmişliklerini duyurmak için vardır kış. Küçük memurların değil, devletin ve Billur Sarayların ahlakını sorgulamak için.
‘ÖTEKİ’, BİLLUR SARAY YOLUNDA
Dostoyevski’nin ‘Öteki’ isimli romanının kahramanı, dokuzuncu dereceden devlet vazifelisi Yakov Petroviç Golyadkin, bir sabah memnunlukla, kiralık lüks kupa otomobiline binip tabibini görmeye masraf. Çabucak burada Recaizade Mahmut Ekrem’in Bihruz’unun da trajedisine kiralık lüks landosuyla gittiğini hatırlatalım.
Doktorun muayenesinden sonra ışıltılı vitrinlerle dolu Nevski Caddesi’ne yönelir lüks kupa arabası. Golyadkin mağazaları gezerek kıymetli siparişler verir, sonraki gün uğrayıp alacağını söyler. Bu alışveriş provası, o akşam velinimeti Olsufiy Ivanoviç’in meskeninde verilecek davetteki beşerlerle denk olduğunu kanıtlamak için gereklidir.
Akşamı güç eder Golyadkin; ne var ki heyecanla meskenin kapısını çaldığında uşak onu içeriye almaz. Golyadkin utançla, şaşkınlıkla kupa otomobiline atlayıp bir meyhaneye sığınır. Anlatıcı, kahramanını meyhanede bırakıp Billur Saray’a döner. Kışkırtıcı bir ironiyle Puşkin üzere yetenekli bir şair olmadığı için bu seçkin topluluğu hakkıyla anlatamayacağını söyler lakin biz bu uydurma alçakgönüllülüğün altında Yeraltı Adamı’nın zehirli lisanının olduğunu sezeriz.
“Kalemimin zayıf olduğunu gizlemiyorum. Ak saçlı konut sahibinin harikulâde bir şirinlikle düzenlediği baloyu gerektiği üzere anlatmakta güçsüz kaldığını da itiraf ediyorum. Hem ayrıyeten sorarım size, benim üzere sıradan, lakin Bay Golyadkin’in serüveni üzere fevkalâde serüvenlere çok meraklı bir anlatıcı nasıl anlatabilir size, bu kadar hoşluğun, parlaklığın, saygın davranışın, sevincin, sempatik ağırbaşlılığın ve ağırbaşlı şirinliğin, canlılığın, sevincin karışımını, bütün o oyunları, devlet memurlarının her biri havai fişekler üzere ışık saçan eşlerinin (bunu onların hoşluklarını tabir etmek için söylüyorum) bütün o kahkahalarını, onların gül pembesi omuzlarını, küçücük yüzlerini, göz alıcı vücutlarını, fakat Homeros’un o ulu anlatımıyla betimleyebileceği küçücük ayaklarını nasıl anlatabilir size?”(2)
Golyadkin ikinci sefer velinimetinin meskenine döner, merdivenlerin altında bekleyip içeri süzülmek için uygun anı kollamaktadır. Küçük memur için Billur Saray’a girmek bir varoluş sıkıntısı haline gelmiştir artık. Bu heyecanlı bekleyişte kış kendini bir kere daha duyurur:
“Golyadkin soğuktan uyuşmuş eliyle tekrar soğuktan uyuşmuş yanağını çimdikleyerek mırıldandı: ‘Ah, ne figüransın sen! Çok aptalsın Golyadkinciğim… Çok tuhaf bir soyadın var!’”
Kitapta yer alan tercüman notundan öğrendiğimize nazaran, Golyadkin soyadı Rusça “çıplak, cıbıl” manasına gelen golıy sözcüğünden gelmektedir. Golyadkin, o an içinde bulunduğu durumu değil de soyadını tuhaf bulur. Zira Billur Saray’a bir defa olsun girebilse, oradaki hoşlar hoşu prensesle biz sefer olsun dans edebilse bütün varoluşu baştan aşağı değişecektir. Kupa arabası da, gün uzunluğu yaptığı yalancı alışveriş de soyadının tuhaflığını unutmak, hatta ortadan kaldırmak içindir.
Ve içeri girer Golyadkin. Türlü sakarlıklarla, şaklabanlıklarla ortalığı birbirine katar, o karmaşa içerisinde akşamın istek objesine, velinimetinin kızı hoş Klara’ya yaklaşıp onu dansa kaldırmayı başarır. Ancak bütün masalların o büyülü anı, yani prensin prensesi dansa kaldırdığı an grotesk bir sahneye dönüşmüştür. Bu gülünç şovdan sonra yaka paça karlı sokağa atıldığında illüzyon sona ermiş, kupa arabası balkabağına dönüşmüştür. Karlı bir kasım gecesi sokakta bir başınadır, üstelik saraydan kaçarken ayakkabısının teki ayağından çıkan Külkedisi üzere, galoşlarından birini de düşürmüştür. Rus küçük memurunun hayatı bütün peri masallarının antitezi üzeredir. Balkabağını otomobile çeviren tüketimin yarattığı illüzyondur ve amansız Petersburg soğuğu bütün illüzyonlara galebe çalacaktır.
“Her ne kadar karlı yağmurlu, ismi bilinmedik daha bir sürü belasıyla kasım gecelerinin Petersburg fırtınası, karşılaştığı şanssızlıklar yüzünden zati ölmüş olan Bay Golyadkin’in üzerine saldırıp soluk almasına müsaade vermezken, önünü görmesine mani olurken, iliklerine kadar işlerken, koşmasını zorlaştırırken, son umutlarını da yok ederken, inadına, onun düşmanlarıyla birlik olduğunu aşikâr ederken, onun bu gününü ve gecesini zehir etmek niyetinde olduğunu anlatırken, her yandan zalimce saldırırken… bütün bunlara rağmen, Bay Golyadkin, yazgısının bu darbesini umursamıyordu.”
Kurmacanın cilvesine bakın ki, “Petersburg’un saat kulelerinin hepsinde saatler tam gece yarısını” vuruyordur ve Golyadkin tam o anda öteki Golyadkin’le karşılaşır, Billur Saraylarda başı okşanacak, düzenbaz, yaltakçı fakat tıpkı oranda fakir ‘Öteki’siyle…
‘PALTO’YA BÜRÜNEN ÖTEKİ
“Hepimiz Gogol’ün ‘Palto’sundan çıktık” dediği doğruysa şayet, ihtimaldir ki Dostoyevski bu cümleyle sırf Rus edebiyatının değil, Rus küçük memur hayatının da kaynağını işaret ediyordu.
Devlet dairelerinin birinde çalışan, vazifesine düşkün memur Akaki Akakiyeviç’e kendi halinde akıp giden memur hayatında yolunda gitmeyen bir şeyler olduğunu düşündürten de Petersburg soğuğudur:
“Yılda dört yüz ruble ya da bu civarlarda para kazananların amansız bir düşmanı vardır Petersburg’da. Bu düşman, bazılarının her nedense adamın canına can kattığını öne sürdükleri kuzey ayazından oburu değildir. Bu sağlıklı soğuk, dairelerine gitmek için bütün memurların yollara döküldüğü sabah saat dokuz dolaylarında hiç ayırım gözetmeden bütün burunlara o denli acımasız fiskeler indirmeye başlar ki, düşük dereceli gariban memurlar burunlarını nereye sokup, nasıl koruyacaklarını bilemezler. Yüksek dereceli memurların bile ayazdan alınlarının zonkladığı, gözlerinden yaşların süzüldüğü bu saatlerde, kalem memurları tamamen umarsızdırlar. Yapabilecekleri tek şey, konutlarıyla daireleri ortasındaki dört beş sokağı olabildiğince süratle koşarak aşmak, sonra da kendilerini hademe odasına atarak, yolda buz tutmuş bulunan memuriyet yetenekleri çözülüp de yerine gelene dek oldukları yerde bir hoş tepinmektir. Akaki Akakiyeviç, şu kelamını ettiğimiz dört beş sokaklık uzaklığı adabına uygun bir hışla aşmasına rağmen, son sıralarda sırtının ve omuzlarının sızladığını duyumsamaya başlamıştı. Sonunda bu işin paltosundan kaynaklanıyor olabileceğini düşündü.”(3)
Akakiyeviç lime lime olmuş paltosunu terziye götürür ve terziden, eski paltodan umudu kesip yeni bir palto diktirmesi gerektiği karşılığını alır. Kara kara düşünür, hesap yapar. Aylarca yiyip içmediği takdirde yeni bir palto diktirebilecektir. Terziye siparişi verdikten sonra günlerini yeni paltonun hayaliyle geçirir. Yeni palto, memur etrafının dilek objesi haline gelmiştir artık, hatta daire arkadaşlarından biri Akaki Akakiyeviç’in, daha doğrusu paltonun gururuna bir davet verir.
PETERSBURG’DA BİR HAYALET DOLAŞIYOR
Akaki Akakiyeviç o akşam birinci kere sokağa çıkar, ışıltılı vitrinlerin önünden geçer. Paltosuna emsal dilek objelerini görür vitrinlerde, içi sevinç doludur. Davette ona iki kadeh şampanya içirirler, “şampanyadan sonra kendini daha neşeli” hissetse de “saatin on ikiyi bulduğunu, çoktan konutunun yolunu tutması gerektiğini bir türlü” unutamaz. Davetten çıkıp konutunun yolunu tuttuğundaysa, içine çöken o uğursuz sezi gerçekleşir. Akakiyeviç’in önünü kesen iki adam paltosunu çalar. Bundan sonra nüfuzlu bireylerin, karakolların kapısında paltosunu arayarak geçirir günlerini Akakiyeviç. Paltosunun bulunması için gittiği kıymetli bir kişinin kapısından kovulur, Petersburg soğuğu da son kozunu oynamak için bu fırsatı kaçırmaz. Hastalanıp yatağa düşen Akakiyeviç çok geçmeden ölür ve “Petersburg, kendinde bu türlü biri hiç yaşamamışçasına onsuz” kalır.
Elbette hikaye böylelikle sona ermeyecektir, Gogol’ün fantastik muhayyilesi küçük memurun imdadına yetişecek, o günden sonra Petersburg sokaklarında dolaşıp her gördüğü paltoyu “Bu benim” diye almaya kalkan Akakiyeviç, en sonunda kendisini çıplak, biçare bir halde karın kollarına atan değerli kişinin paltosuna el koyduğunda Rus edebiyatının bütün dokuzuncu memurlarının intikamını alacaktır.
BİLLUR SARAY’DAN KIŞLIK SARAY’A
“Belki de 1863’te, Dostoyevski’nin önünde meczupluktan ya da dehadan öteki çıkış noktası yoktur” der, René Girard.(4) Dostoyevski’nin hangi seçeneğe gerçek yürüdüğünü romanlarını okuyanlar uygun biliyor. Denilebilir ki, dokuzuncu dereceden küçük memurların önünde de iki seçenek vardı o günlerde: Kapısından kovuldukları Billur Saraylara nanik yapma özgürlüğünü bile unutarak, onlara daima yoksulluklarını duyuran soğuk kış gecelerinde delirmek ve ölmek…
Ya da…
Rivayet odur ki 1917 yılının soğuk bir kasım günü(5), sokaklarda adalet arayan ‘Palto’; sahibini bırakıp üst rütbeli bir hayat sürmeye kalkan ‘Burun’; operada bir türlü mani olamadığı aksırığı yüzünden kıymetli kişiyi rahatsız ettiği kanısıyla yataklara düşüp ölen Çerviakov; “Her şeyin bir an evvel olup bitmesini, bir an evvel gerçekleşmesini” isteyen Öteki ve Rus romanının bütün dokuzuncu dereceden memurları Kışlık Saray’a yürüyen kalabalığın ortasındaydılar. Ve tekrar rivayet odur ki, onları oraya sürükleyip getiren de “vida değil insan olduğunu” kendisine ve tüm dünyaya kanıtlamak isteyen Yeraltı Adamı’ydı.(6)
Notlar
1- Dostoyevski, Yeraltından Notlar, çev. Mehmet Özgül, Adam Yayınları, 1982.
2- Dostoyevski, Öteki, çev. Ergin Altay, Bağlantı Yayınları, 2007.
3- Gogol, Bir Meczubun Hatıra Defteri-Palto-Burun, çev. Mazlum Beyhan, İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
4- René Girard, Dostoyevski-Yeraltı İnsanı, çev. Orçun Türkay, Everest Yayınları, 2014.
5- 7 Kasım 1917 gününün “soğuk ve nemli” olduğunu müellif John Reed, Dünyayı Sarsan 10 Gün’de.
6- Bu paragrafta anılan muharrirler ve eserler: “Palto” ve “Burun” (Gogol); Öteki ve Yeraltından Notlar (Dostoyevski); “Memurun Ölümü” (Çehov).